ANG
HUNSOY SUNGSONGAN USAB
Marcel
M. Navarra
1 NAHALING
na ang kalayo nga iyang gigipong apan inay tak-angan ang sug-ang sa kulon, si
Malta, nga nagtinambid paglingkod sa lusaranan atbang sa abohan, nagpadayon
pagtungok. Nagaum-om sa hunsoy nga walay sungsong gawas sa agiw nga gihasok sa
ilalom, iyang gitutokan ang siga nga nagdilaab ug nagpanilap. Apan wala niya
kini makita; ang iyang nakita mao ang kabughaw, ang kahaw-ang, ang kabalaka.
2 Dili
alang sa iyang kaugalingon, ni sa iyang bana ug duha ka anak ang iyang
nabalak-an. Makaantos pa sila nga unya na sa udto kasudlan og diyotay ang ilang
tiyan. Sa tinuoray, naanad na sila nga makaduha da (usahay makausa lamang)
makakaon sa usa ka adlaw. Dili man usab kay sila ra ang nagping-it. Sa panahon
sa gubat, magkalahugay lamang ang kalisod nga sagubangon sa tawo.
3 Ang
pito ka sundalo nga nagbantay sa pangpang mao ang nahunahunaan ni Malta.
Nahinumdom siya nga sa dayon na niyang gipong sa kalayo, iya man diay, ug sa
unom ka silingan, nga turno sa pag-amot og pamahaw sa mga sundalo. Sukad ugod
may nahidunggo nga usa ka lansang Hapones sa Lipata (sumala sa mga sulti-sulti
nga iyang nahipos, napugos kuno ang mga Bakang sa pagdangop sa batoong hunasan
sa Lipata aron paglikay sa mga ayroplanong Amerikanhon nga nagabahis na sa
kalangitan sa Sugbo), ang mga tulutinamod nga lumulupyo sa balangay mihangyo sa
dako-dako sa gerilya sa Kabkab nga butangan untag mga sundalo ang pangpang sa
Lipata aron, kon adunay modunggo pag-usab nga mga kaaway, kini mahurot pagkatumba
gumikan sa bantaaw nga pagkabutang sa mga sundalo. Ang opisyal sa gerilya
(ginganlan man kuno kadtog Tenyente Minggoy) miuyon, apan ubos sa kondisyon nga
ang taga Lipata maoy mopakaon sa mga sundalo.
4 Ang
tingkagol sa kabo nga bagol nga nahipangka sa rehas-rehas sa banggira
nakapalingi kang Malta. Nakita niya si Imok nga nagbugwak sa tubig nga iyang
gilimugmog. Hubo, gawas sa purol nga sako, si Imok wala manumbaling sa
mabugnawng inalisngaw sa yamog.
5 “Hain
man diay sila si Tura ug Talino, Malta?” sukot ni Imok nga mibulag sa banggira
ug mipadulong sa iyang asawa.
6 “Akong
gipasayo sa dagat basin na lang dunay madala nga ikabaylog mais o lagutmon.”
Gitangtang niya ang hunsoy gikan sa iyang mga ngabil ug gitunol ngadto sa iyang
bana.
7 “Gitugway
na ba kaha ang baka?”
8 “Ikaw
na lay tugway, Imok. Gipadali ko kadto sila. Ug… uy, Imok, unsa man karoy atong
hikayon alang sa mga sundawo? Ato ra bang turno karong tingpamahaw…”
9 “Ikaw
god; mag-asal ka ba?”
10 “Pagtarong
gani. Dili ka ba maulaw nga kita ra ang dili makapadalag pagkaon sa mga
sundawo?”
11 “Nganong
maulaw? Wala man gani kitay ikapamahaw karon!”
12 “Apan
katungdanan nato ang pagtabang kanila.”
13 Nangutkot
sa ulo si Imok. Dihay buot niya ibungat apan wala niya padayona. Ning panahona,
dili maayo nga magpatakag sulti. Kon maligas ka pinaagi sa pagsulti sa mapait
nga matuod, dili lamang hibaloan nga mahatig-ik ka.
14 “Mobaylo
ba hinuon ako, Mok, bisan usa lang ka paya nga bugas?”
15 “Ikaw
lay mag-igo, Malta.”
16 Nanaog
si Malta. Mikarag siya paglakaw padulong sa balay ni Teroy-Sepa. Maoy
hitangkaan niya si Sepa nga nanilhig sa balisbisan. Iyang giduol ug gitimbaya.
Mipungko si Malta sa tugkaran ug si Sepa mihunong pagpanilhig. Wala dayon
makabungat si Malta sa iyang tuyo kay mao may nagpasulabig tabi si Sepa. Sa
diha nga nakahigayon na si Malta, si Sepa wala dayon makatingog. Nakalitan?
17 “Apan,
Malta,” matod ni Sepa nga gilisdan pagpamalibad. “Tinuod nga duna kamiy bugas
nga sinagolan ganig mayok, apan igo ra namong hikayon sa pamahaw. Maayo unta
kadtog may saging pa nga ikatimo kay galingon lang unta namo ang diyotay namong
tibuok.”
18 “Siyaro.
Kaluy-i lang ko, Sepa. Usa lang ka paya igo sa usa ka sundawo. Human unta ako
makaluto, idagan ko kadtong duha namo ka manok sa ka Peli ug akong pabayloan og
mais. Makailis lagi ko nimo; karong hapon segurong ikahatod ko dinhi ang akong
gisibo.”
19 “Kinsa
bay nag-ingon nga dili ka makailis, Malta? Ang ako lang nahunahunaan kini si
Teroy nga sukad lang mamuwaw pagbantay kada Martes sa gabii kauban sa mga
sundawo, gientrahan man hinuon sa kabuhi. Ug kanunay pa kunong magbutod ang
iyang tiyan. Gusto ko nga bisan magmantenel ako ug ang mga bata sa saging, apan
kinahanglan si Teroy makakaon gayod og luto nga bugas aron dili modako ang
iyang gibati. Kon dili pa lang unta ang mga sundawo magpauban sa mga boluntaryo
magabii, dili unta maunsa si Teroy. Matod niya, karon pa kuno siya makailag
unsay kabuhi.”
20 “Dili
man tingali mahimo, Sepa, nga dili ubanan ang mga sundawo magabii. Kinsa man
lang unyay mobantay kon mangatulog ang mga sundawo? Dili sab mahimo nga dili
pakatulgon ang mga sundawo kay magmalapoy unya ang ilang mga lawas ug dili na
hinuon makasugakod sa kombate simbako duna na usay Hapones nga modunggo sa
ato.”
21 “Kapait
baya ning atong pagkabutang, Malta. Usa lang ka paya, ha, Malta?”
22 “Oo,
lagi. Usa lang ka paya.”
23 Sayag
ang pamayhon ni Malta nga naglakaw paingon sa pangpang. Nagabitbit siya og
bukag nga gisudlan sa duha ka gagmayng kulon nga gipatong. Ang nahailawom mao
ang usa ka anglit nga maoy giut-otan sa iyang sinibo nga usa ka paya; ang
nahaibabaw usa ka gamayng dabahan sinudlan sa sabaw sa utan. Duha ka buok itlog
nga linapwaan gibutang sa lusa nga maoy gitaklob sa dabahan. Sa pikas niyang
kamot, gikumkom ang usa ka tinustos nga tabako salin sa binayloan niyag usa ka
gantang asin. Sa miaging gabii, usa sa upat ka sundalo ang nahisaka sa ka
Malta-Imok aron makabugok og tuba, mihangyo kang Malta nga sa iyang turno sa
pagpadalag pagkaon, dili unta malimtan ang usa ka tinustos nga udlot. Si Malta
wala malimot sa hangyo sa sundalo, ug bisan pagakuhaon sa mga boluntaryo ang
tanang pagkaon alang sa mga sundalo matag adlaw, si Malta gayod ang nangunay sa
paghatod sa iyang pahat ning buntaga aron iyang ikatunol sa linawas ang
tinustos.
24 Maoy
unang nakita ni Malta ang tulo ka sundalo dinha sa gawas sa payag nga
bantayanan. Ang usa nga hubo hangtod sa hawak, nagpurol og kanyamaso ug may
pagkalabo ang nawong, gitupihan sa iyang kauban nga nagsanina og pinukpok. Ang
ikatulo, nga may dakong uwat sa agigising ug nagasandig sa punoan sa lubi,
nagahinis sa iyang pusil.
25 Gihinay
pagbutang ni Malta ang iyang dala ug mipakong.
26 “Nganong
ikaw man gayoy nangunay paghatod niana, Nang?” sukot sa naghinis sa pusil.
27 “Gayod
lang,” mitubag si Malta nga naghiko-hiko. “Kining dugay man ugod ang tigkuha;
mao nga ako na lamay mianhi.”
28 “Kinsa
bang mga boluntaryoha ang tigkuha karon?” nangutana ang laing sundalo didto sa
sulod sa payag nga nangibot sa iyang bungot.
29 “Bawo
kaha. Si Imok nga akong uban kada man Sabado,” mihatag og katin-awan si Malta.
30 Mibanos
ang taudtaod nga kahilom. Si Malta, human niya butangi og diyotayng baga gikan
sa kapawan ang iyang hunsoy, mibalik pagpuk-ong. Nahinulong ang iyang mga mata
didto sa mga sundalo sulod sa payag. Ang sundalo nga nanugon kaniya og tinustos
didto sa pikas nga buka sa payag, nalingawng nakigdama sa usa ka kauban nga
nagmugtok lang ang dagway. Buot unta kadto duolon ni Malta aron ikayuhot
pagtunol ang tinustos apan nahinumdom siya nga gision ug nanimahong angso ang
iyang saya nga sinansan. Dili ra ba kalikayan nga mahilabay siya sa kilid sa
sarhento nga naghigda sa tulo ka bu’s-kawayan nga ginakot. Kini ra bang
sarhentoha Katsilaon, siga og mga mata. Dihay diyotayng basahon nga iyang
gibasa. Nahinumdom si Malta nga sa unang pag-abot ning sarhentoha sa Lipata,
nagsugo dayon og boluntaryo pagpangita og bugas nga humay kay dili kuno siya
mokaon og mais, kay delikado kuno ang iyang tiyan, gahi kunong kahilisan. Maayo
gani may usa ka lumulupyo sa Lipata nga saop sa asyenda ni Osmeña ug may dakong
buhat sa pilapilan sa Bas ug nakatipig og sinakong mga tipasi. Mipasalig kining
saop sa asyenda nga siya ang moangkon sa pagpadalag tagutlo ka gantang nga
humay matag semana ngadto sa bantayanan basta dili na lamang siya hasolon pa sa
ubang mga kinahanglan labot sa mga sundalo. Nalipay ug nagpasalamat ang taga
Lipata kaniya nga nakasalbar sa dakong kinahanglan sa sarhento.
31 Nahikugang
si Malta sa kalit nga paka sa pusil. Sa iyang paglingi, ang sundalo diay nga
naghinis kaganina sa iyang pusil nagapunting niini ngadto sa lawod. Gikablit
niya pag-usab ang gato ug mibanos ang laing buto. Gilantaw ni Malta ang dapit
sa lawod nga gipuntingan sa pusil ug iyang nakita ang usa ka belos nga didto sa
halayo.
32 Buot
unta si Malta nga motutol, apan nahadlok siya.
33 “Kanang
gilay-ona sa belos dili na kaha maabot sa bala?” gimatngonan ni Malta ang iyang
mga pulong.
34 “Abot
pa kaayo!” misinghag ang nagpabuto.
35 “Apan
dili na gayod maigo ang nagsakay sa belos,” nanghinaot si Malta nga pasaligon
siya sa sundalo nga walay kuydawo.
36 “Kon
maigo, pasensiya!”
37 Mibati
si Malta og pangimog sa iyang kaunoran.
38 “Nang,”
misangpit ang usa ka sundalo nga namilot sa iyang purol nga maong.
39 Milingi
si Malta. “Ngano, Dong?”
40 “Kinsay
ngalan nianang bayhana nga seksirika ganing manlihok-lihok ug matinagdanon gani
kaayo?”
41 “Hain
god nga bayhana?” midiyong si Malta.
42 “Kana
ganing linginon og nawong ug lamurok kaayog mga aping ug ang ila ganing balay
nga tabla ug wala pa gayod mahuman gitikyopan hapit sa mabagang dahon sa
lagtang?”
43 “Si
Naring… anak ni Kilino-Ibay. Kay ngano man, Dong?”
44 “Kay
ngano man tuod, Teban?” misagbat ang usa ka sundalo nga nagkalingaw pagyupyop
sa sigarilyong lumboy. “Naibog ka?”
45 “Naibog
mo lang! May trato na ba siya, Nang?”
46 “Wala
pa nang katilaw og trato-trato, Dong. Bisan tuod sabton usahay nga mahagiton
ang iyang panglihok-lihok, wala pa gayoy gisugot kanang bayhana. Pangutana lang
sa taga dinhi kon namakak ba ako.”
47 “Paskag
masuod ko lang kanang babayhana, balo lang kahag di ba—”
48 “Masulod
sa bunoan?” mitimang ang sarhento.
49 “Matay,
Sir. Tingali mahabilin ko ning dapita. Nahadiin-diin na lang ko, wala pa koy
nakitang dapit nga labaw katahom ning Lipata.”
50 “Isiri!”
misikmat kadtong sundalo nga naghinis sa pusil. “Abi wala na man siya makatilaw
og linat-oban, abi kanunay nang puno ang iyang tungol dinhi, tahom na kuno
kaayo kining dapita nga bisan unsaon pagtan-aw naputos man kining Lipata sa
mahait nga mga panas ug mga magay nga makatunok.”
51 Nabalda
ang ilang panagtabi sa pag-abot sa tulo ka boluntaryo nga nagbaguod pagbitbit
sa mga bukag. Mao usay pagkahuman sa nagtupihanay; ang liog ug abaga sa
gitupihan gipaspasan sa linaksing bunot sa nagtupi. Gihabwa sa sundalo nga
nanugon og tinustos ang mga pagkaon gikan sa bukag. Wala madugay, namuk-ong
sila alirong sa gilaray nga mga pagkaon.
52 Si
Malta, nga sa pagsugod og pangaon sa mga sundalo, mitindog ug misandig sa
punoan sa lubi, nakasud-ong pag-ayo sa nagkalainlaing matang sa pagkaon. Dinhay
kan-ong sungohon, dinhay timgas kaayong pagkabugas, dinhay binuyokan og mayok.
May tapol, may masyaw, may puti. Ang sud-an nagkalidades usab. Dinhay utan nga
pulos kamunggay ug walay subak, dinhay inun-onang kasag ug tamala, dinhay duha
ka gulot nga gisadong manok, dinhay kinhason saang ug aninikad, dinhay itlog
nga tinortilyas ug linapwaan, dinhay inadlip ug ginisal nga mga talong ug
paliya, dinhay utan nga sinubakan og tinap-anang bansikol, dinhay tinuwa nga
danggit ug kitong.
53 “Ikaw,
Berto,” matod sa sundalo nga manunupi, “nanabi ka mang dato sa inyo sa Argaw,
wala ka pa makatilaw og pagkaon nga ingon niini kadaghan og klase.”
54 “Ayaw
dihag saba, Brad,” nagkanguhal kadtong ginganlag Berto tungod sa kadako sa
iyang nahungit.
55 Ulahing
mitambong ang sarhento. Wala siya motipon sa iyang mga sakop. Ang kan-ong humay
dinha ipahimutang sa iyang gihigdaan kaganina, ug usa ka sundalo maoy tighatag
kaniya sa mga sud-an. Samtang ang mga ultimo nagkinamot, ang ilang dako-dako
naggamit og kutsara. Maglain gayod ang pangulo, sa hunahuna ni Malta.
56 “Mangaon
ta ninyo,” mikilo ang sarhento sa tulo ka boluntaryo ug milingi ngadto kang
Malta. “Kaon diri, Nang.”
57 “Salamat,
human na mi,” nagdungan ang tulo ka manghahatod ug mao usab unta ang ibungat ni
Malta, apan wala makapadayon.
58 Nagtilagak
ang laway ni Malta nga nagsud-ong sa usa ka sundalo nga gipaningot og hinigop
sa utang kamunggay nga sinubakan og bansikol. Dinhay mga higayon nga mahimong
limot-limotan ang kagutom, apan karon nga nagtutok si Malta sa kabuhong nga
gisaloan sa mga sundalo, misamot kangilo ang kahaw-ang nga kanunay niyang gibati.
Kagabii, ang gipanihapon nila linung-ag nga kamoteng kahoy, ug ang salin maoy
gitimo nila kaganina didto sa balay. Moduol na sa tuig nga ang magtiayong
Malta-Imok talagsa na lamang makakaon sa kalan-on gikan sa bugas-mais. Naandan
na nila ang mga sinagol-sagol nga utan—kamunggay, tinagod-tagod nga nangka ug
puso sa saging, galay sa kamoteng bagon, kinilaw nga kapayas—nga ilang sulaan
sa linugit nga lubi. Mga pagkaon nga maoy igalawog nila kaniadto sa ilang mga
baboy. Ang kahimtang ni Malta-Imok wala maglayo sa kahimtang sa ilang mga
silingan ug kadaghanan sa taga Lipata. Apan bisan pa niini, makakita gihapon
sila og pagkaon alang sa mga tawo nga manalipod ug magpakamatay alang sa
katunhayan sa yutang natawhan.
59 Nag-ulhos
pagpangundang ang mga nangaon. Ug nagbanos-banos usab sila pagsawod sa kabo
gikan sa tubig sulod sa sag-ob nga gisandig sa bakhaw nga nagbabag sa payag.
Usa kanila, kansang panug-ab gitubag sa mga panug-ab sa uban, miingon: “Nangaon
pa mo diri…” ug mikidhat ngadto sa mga boluntaryo.
60 “Isaliyab
ba lang ninyo ang salin?” nangutana si Malta nga nagpanlad-ok.
61 “Ihatag
sa iro!” matod sa mugtok-og-nawong nga sundalo.
62 “Ambi,
akong dad-on kay akong ipakaon sa among mga iro,” mihangyo si Malta.
63 “Hala
hiposa,” miagda ang sarhento.
64 Nagharab-harab
ang dughan ni Malta nga nanghipos sa salin. Sa iyang baba, gitangag niya ang
hunsoy diin sa sungsongan mga agiw lamay makita.
Meet
the Writer
Si MARCEL
M. NAVARRA ay ipinanganak sa Tuyom, isang baryo sa Carcar, Timog Cebu noong
2 Hunyo 1914. Dito siya lumaki at dito rin siya yumao noong 28 Marso 1984.
Halos buong buhay niya ang inilaan sa pagsusulat ng higit na 80 maikling
kuwento at pagsisilbi sa patnugutan ng iba’t ibang magasin: bilang patnugot
pampanitikan ng Bisaya (1938-1941), Lamdag (Ilaw, 1947); bilang
katulong na patnugot ng Bulak, isang magasing pampanitikan ng pahayagang
Republic Daily (1948-1952); bilang patnugot ng Bag-ong Suga (Bagong
Ilaw, 1963-1967), at ng Bisaya (1967-1972).
Si Marcel
Navarra ay produkto ng Amerikanong edukasyon bagama’t second year high school
lang ang kanyang tinapos.
Noong
1947, sinulat ni Eustaquio Ocampo, isang manunulat mula sa Misamis Oriental,
ang sumusunod sa Bisaya:
Si Marcel Navarra ang Guy de Maupassant ng ating
panitikan. Siya ang nangunguna sa talaan ng mga matatagumpay at progresibong
mga manunulat sa loob ng mahabang panahon – mula sa panahon bago magdigmaan
hanggang sa kasalukuyan – inilahad niya ang kanyang kaisipan at damdamin sa
pamamagitan ng kanyang mga panulat. ….
Binansagan
din si Marcel Navarra na “Hemingway sa Binisaya” ng iba pang manunulat sa
Sebuwano. Kinilala siyang tagapagtaguyod ng modernismo at realismo sa
panitikang Sebuwano na nagbigay ng tiyak na anyo sa maikling kuwento. Lubhang
naging kapuri-puri ang makatotohanang paglalarawan niya ng iba’t ibang aspekto
ng buhay sa baryo kung kaya’t “kon tuslukon, modugo gayud!” (kapag tinusok,
tiyak na magdudugo).
Ito ang
ilan sa mga kuwentong kanyang isinulat: "Apasumpay" (Pahabol),
"Ug Gianod Ako…" (At Ako’y Inanod…), "Ang Pahigmata "(Ang
Pagkamulat), "Si Manang Merin ug ang Kasing" ( Si Manang Merin at ang
Turumpo), "Tingali ang Adlaw Mosilang Ugma" (Sisikat ang Araw Bukas),
"Sa Lunhawng Tugwayanan" (Sa Luntiang Bukid), "Ang Hunsoy
Sungsongan Usab" (Ang Hunsoy) at "Paingon sa Bag-ong Kalibutan"
(Patungo sa Bagong Daigdig).
Sa panahon ng digmaan, mula sa pagta-trabaho sa Maynila ay bumalik sa Tuyom si Navarra at doo’y nag-asawa’t nagkaanak ng siyam. Pagkatapos niyang isulat ang “Si Zosimo” noong 1955, huminto na sa pagsusulat si Navarra. Ngunit naging aktibo siya sa iba pang gawaing pampanitikan. Tumulong siya sa pagtatayo ng LUDABI (Lubas sa Dagang Bisaya, na ang ibig sabihin ay pinakapuso ng kahoy ng panulat sa Bisaya) noong 1956. Siya ang nagbinyag sa organisasyon at nanungkulan bilang isa sa mga pinuno nito. Nagretiro siya noong Disyembre 1973. (http://panitikan.com.ph/authors/n/mmnavarra.htm)
0 comments